امام علی (ع) بدون برنامه و مبتنی بر رویدادهای سیاسی سیاست گذاری های عدم قطعیتی انجام نمی دهد. به طور دقیق می داند حق حاکم و مردم در برابر یکدیگر چیست و بارها اشاره کرده است که حکومت چه باید انجام دهد و حقوق مردم چیست و حق و تکلیف را معین کرده است. حاکم تابع مردم نیست و باید خیرخواهی و تعلیم و تربیت آنها را نیز برعهده گیرد. تابع بودن حاکم به مطالبات مردم نوعی توده گرایی است که بدون تربیت به مدینه ای جاهله بدل خواهد شد. «مردم مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی. بر من است که خیرخواهی از شما دریغ ندارم، و حقی را که از بیت المال دارید بگزارم، شما را تعلیم دهم و آداب آموزم تا بدانید. اما حق من بر شما این است که به بیعت وفا کنید و در نهان و آشکار حق خیرخواهی را ادا کنید. چون شما را بخوانم بیایید و چون فرمان دهم بپذیرید و از عهده برآیید» (خطبه ۳۶).
خوارج همان عوام و انسان های عادی بودند که برداشت ظاهری از دین داشتند و در امر تخصصی حکومت بدون دانش و تجربه نظر می دادند. خوارج در نتیجه به گروهی خشونت آمیز و تروریستی بدل شدند که از ابتدای اسلام تا کنون با عقل، تجربه، مدنیت و با انسان سر ستیز دارند. در نهج البلاغه موارد فراوانی از اندیشه و کنش خوارج آمده است و آنها به عنوان یکی از نمودهای مذهب مختار یاد شده است. امام علی (ع) نسبت به خوارج هشدار می دهد و می داند کسانی که خداوند را به جنگ انسان می فرستند و برداشت ساده و بدوی خود را بر مردم تحمیل می کنند. نهج البلاغه به خوارج که عوامانه و ظاهری تفسیر قرآن می کردند اعتراض می کند و عنوان می کند آنها ضد حکومت و مدنیت هستند. حکومت لازم است و ربطی به حکمرانی خداوند ندارد. در مورد هیچ حکمی جز حکم خدا نیست، امام علی (ع) آنها را نقد می کند و می گوید: «سخنی است حق که بدان باطلی را خواهند. آری حکم جز از آن خداوند نیست لیکن اینان گویند فرمانروایی را، جز خدا روا نیست؛ حالی که مردم را حاکمی باید نیکو کردار یا تبه کار، تا در حکومت او مرد با ایمان کار خویش کند و کافر بهره خود برد تا آنگاه که وعده حق سر رسد و مدت هر دو در رسد. در سایه حکومت او مال دیوانی را فراهم آورند و با دشمنان پیکار کنند و راه ها را ایمن سازند و به نیروی او حق ناتوان را از توانا بستانند تا نیکو کردار روز به آسودگی به شب رساند و از گزند تبه کار در امان ماند» (خطبه ۴۱).
افشاگری های امام علی (ع) در مورد خوارج که این گروه انسان هایی عوام و برداشت آنها سطحی با نتایج فاجعه بار است در نهایت موجب شهادت ایشان گردید. خوارج آنارشیست ها و تروریست های زمانه بودند که حس جای عقل آنها را گرفته بود یعنی مس سرشتانی بودند که ادعای طلا سرشتی داشتند و از سطح عوام می خواستند به جایگاه نخبگان وارد شوند بدون آنکه الزامات خردورزی را رعایت کنند. امام علی (ع) همانطور که سفسطه معاویه را آشکار می کرد، ظاهر گرایی بدوی خوارج را نیز مدام در نهج البلاغه تحلیل می کند. روح تفسیری خوارج فرستادن خدا به جنگ انسان است و ایجاد هرج و مرجی که حکومت ها را ساقط و انسان ها را با تکنولوژی تکفیر به جنگ با یکدیگر می فرستد. امام علی (ع) این خطر را به خوبی می شناسد و می داند که کوتاه آمدن در برابر ظاهرگرایان بدوی په سرنوشتی به دنبال خواهد داشت. «آیا هنگامی که از روی حیلت، رنگ، فریب و نیرنگ قرآن ها را برافراشتند، نگفتید برادران ما و همدینان مایند. به شما گفتم، این کاری است که آشکار آن پذیرفتن داوری قرآن است و نهان آن دشمنی با خدا و ایمان. آغاز آن مهربانی است و پایان آن پشیمانی» (خطبه ۱۲۲).
۶۵۶۵
